De vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Mercosur

Op 6 december 2024 bereikten Mercosur en de EU een politiek akkoord over een historisch partnerschapsverdrag. Als het wordt geratificeerd, zou dit een van de grootste economische samenwerkingen ter wereld vormen, met een markt van maar liefst 780 miljoen mensen en enorme handelskansen.

Toch staat de deal onder druk. De wereld is in beweging, en zowel de VS als China hebben belang bij een verdeelde EU en Mercosur. Politieke en milieukwesties maken het akkoord bovendien omstreden, terwijl geopolitieke belangen het speelveld nog complexer maken. Kan dit verdrag de relatie tussen Europa en Zuid-Amerika fundamenteel veranderen? En welke krachten trekken aan de touwtjes? Dit artikel onderzoekt de strategische belangen, interne verdeeldheid en externe druk die de onderhandelingen vormgeven.

Een lange weg naar een akkoord

De eerste gesprekken tussen de EU en Mercosur – bestaande uit Brazilië, Argentinië, Uruguay en Paraguay – begonnen al in de jaren negentig, toen globalisering nog als de toekomst werd gezien. De formele onderhandelingen startten in 1999, met als doel importtarieven te verlagen en markttoegang te verbeteren. Maar keer op keer liepen de besprekingen vast, vooral vanwege Europese landbouwbelangen en Zuid-Amerikaanse eisen op het gebied van industrieproducten.

Daarnaast was er een diepere, moeilijker te overbruggen kloof: de perceptie. Met name West-Europese politici en ngo’s werden in Zuid-Amerika vaak als neerbuigend ervaren, wat de wederzijdse verstandhouding verder verstoorde.

In 2019 leek een doorbraak nabij met een principeakkoord, maar de bekende bureaucratische traagheid van de EU zorgde opnieuw voor stilstand. De politieke wisselingen in Brazilië en Argentinië maakten de situatie nog complexer. Intern zorgde dat voor turbulentie, maar de positie van Mercosur naar buiten toe bleef opvallend standvastig. Tegelijkertijd veranderde ook het politieke landschap in Europa: de agrarische lobby kreeg meer invloed, terwijl de groene lobby juist verzwakte. Opmerkelijk genoeg zijn beide kampen, om verschillende redenen, tegen het verdrag.

Een gedeelde geschiedenis, maar geen vanzelfsprekend begrip

Europa en Zuid-Amerika delen een lange en diepe geschiedenis. Ruim 500 jaar aan wederzijdse invloed, migratie en handel hebben culturele en religieuze raakvlakken gecreëerd. In de Mercosur-landen wonen zelfs meer katholieken dan in de EU, en de twee meest gesproken talen zijn Spaans en Portugees. Toch is deze gedeelde achtergrond geen garantie voor wederzijds begrip.

Een groot deel van dat onbegrip komt voort uit de diversiteit binnen Europa zelf. Portugal heeft vanzelfsprekend een andere relatie met Brazilië dan Finland, en Griekenland kijkt met een ander perspectief naar Uruguay dan Spanje. Dit maakt het lastig om tot een eensgezinde Europese strategie te komen.

Politieke en economische strijdlijnen

Uiteindelijk draait dit akkoord om economische belangen, en aan beide kanten wordt stevig gelobbyd. In de EU strijden boeren en milieuactivisten tegen de industrie en handelssector. In Zuid-Amerika verdedigen overheden hun industrie en markt tegen buitenlandse concurrentie. Ondertussen spelen de VS en China slim in op de interne verdeeldheid om hun invloed in beide regio’s te versterken.

Het neerbuigende karakter van de Europese houding, met name in Noord- en West-Europa, maakt het er niet makkelijker op. Ondanks eeuwenlange banden blijft er veel wederzijds onbegrip bestaan. En met geopolitieke druk, interne verdeeldheid en keiharde economische belangen is het duidelijk: een duurzame vrijhandelsovereenkomst is verre van vanzelfsprekend.

Mercosur

Brazilië

Brazilië, met 211 miljoen inwoners veruit het grootste land van Mercosur, houdt alle opties open. Hoewel zowel de huidige president Lula als de vorige, Bolsonaro, het handelsakkoord met de EU steunen, kiest het land een pragmatische koers. In november 2024, tijdens een bezoek van Xi Jinping, sluit Lula maar liefst 37 handelsdeals met China. Van landbouw en handel tot energie en technologie – Brazilië laat Europa hiermee zien dat economische belangen voorop staan.

Lula waarschuwde Europa in 2023 al: Brazilië accepteert geen ‘groen neokolonialisme’. Met andere woorden: voorwaarden die de handel beperken onder het mom van duurzaamheid, zijn niet welkom. Ondertussen is China met 27% van de export veruit de grootste handelspartner, terwijl de EU (15,4%) en de VS (11,4%) op afstand volgen. In een wereld waarin handelsblokken steeds scherper tegenover elkaar staan, blijft Brazilië slim manoeuvreren tussen de grootmachten.

Argentinië

Voor buurland Argentinië is de EU na Brazilië de belangrijkste handelspartner (12,9% van de export), gevolgd door China (9%) en de VS (7,6%). Al jaren pleit het land voor een akkoord met de EU, en dat blijft zo onder president Javier Milei. De libertaire econoom schudt na zijn verkiezing in 2023 de economie flink op. Zijn schoktherapie werkt: de inflatie daalt, het begrotingstekort verdwijnt en buitenlandse investeringen beginnen te stromen. Maar de prijs is hoog – armoede en sociale onrust nemen toe. Een vrijhandelsakkoord met de EU past prima in Milei’s liberale koers en kan de economie een extra impuls geven. Maar hij is ook bereid drastische maatregelen te overwegen, zoals het verlaten van Mercosur, om gunstige bilaterale handelsakkoorden met andere landen te sluiten.

Paraguay en Uruguay

President Santiago Peña van Paraguay ziet het Mercosur-EU-akkoord als een historische doorbraak. In december 2024 zegt hij: "Na 25 jaar onderhandelen is er eindelijk een akkoord. Dit is een unieke kans voor Paraguay om investeringen aan te trekken en zich sterker te positioneren op het wereldtoneel." Toch blijft ook hij voorzichtig. Een paar maanden eerder, in oktober, waarschuwde hij al dat het gebrek aan eensgezindheid binnen de EU de onderhandelingen bemoeilijkte.

En dan is er nog Uruguay. Dit kleine maar assertieve Mercosur-lid wil af van de stroperige besluitvorming binnen het blok. President Luis Lacalle Pou is ongeduldig en vindt dat landen individueel handelsovereenkomsten moeten kunnen sluiten. De onderhandelingen met de EU slepen hem te lang voort, en hij dreigt met eigen akkoorden, bijvoorbeeld met China. Uruguay wil niet vastzitten aan interne blokkades en pleit voor modernisering van Mercosur: minder protectionisme, meer handel, meer flexibiliteit.

Zuid Amerikaans ongeduld

De Mercosur-landen zitten niet alle vier op één lijn. Brazilië wil graag een akkoord met de EU, maar kijkt net als de anderen ook naar alternatieven. Argentinië is ook voor een akkoord, maar heeft haast. Paraguay ziet het akkoord als historisch, maar wijst op Europese verdeeldheid. Uruguay wil meer bewegingsvrijheid en snellere beslissingen. Ondertussen slepen de onderhandelingen voort, bemoeilijkt door uiteenlopende belangen en de druk van buitenaf. Eén ding is zeker: Mercosur staat op een kruispunt, en de keuzes die de komende jaren worden gemaakt, zullen de toekomst van Zuid-Amerikaanse handel bepalen.

Europese Unie

Nederland

Nederland is al eeuwenlang een handelsnatie en speelt een sleutelrol als toegangspoort tot Europa. Met de haven van Rotterdam als grootste van Europa en Schiphol als belangrijkste luchthaven binnen de EU, is Nederland een echte doorvoer hub. Dat maakt het land een belangrijke handelspartner voor Mercosur. Voor Brazilië is Nederland zelfs de vierde exportbestemming, terwijl Argentinië en Uruguay het op plek zes zetten.

Toch worstelt Nederland, zoals zo vaak, met de balans tussen de koopman en de dominee. De koopman ziet in het EU-Mercosur-handelsverdrag een kans om handelsstromen te vergroten, terwijl de dominee Zuid-Amerika belerend toespreekt over duurzaamheid en eerlijke handel. Deze spanning speelt een grote rol in de politieke discussie. Enerzijds is er de invloedrijke boerenlobby, die vreest voor goedkope Zuid-Amerikaanse landbouwproducten. Anderzijds zijn er de machtige milieubewegingen, grotendeels door de overheid gefinancierd, die zich hard maken voor ecologische voorwaarden in het verdrag.

Dit krachtenveld werd op 3 december 2024 zichtbaar in de Nederlandse politiek, toen een motie werd ingediend om in de EU Ministerraad tegen het verdrag te stemmen. De initiatiefnemers? Een opvallende combinatie van kleine linkse én rechtse partijen, die elkaar vonden in hun weerstand tegen de deal. De motie werd breed gesteund en aangenomen, waarmee Nederland zich in het kamp van de tegenstanders schaarde.

Frankrijk

Wie in Europa traditioneel de sterkste tegenstander van het EU-Mercosur-akkoord is, zal niemand verbazen: Frankrijk. De Franse boerenlobby heeft al decennialang invloed en het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) is voor Frankrijk heilig. In 2019 ontvingen Franse boeren maar liefst €6,3 miljard aan EU-landbouwsubsidies, en die verworven rechten worden fel verdedigd.

Onder president Emmanuel Macron heeft de Franse regering haar positie verder aangescherpt. Parijs noemt het akkoord “onaanvaardbaar” en stelt dat het de Amazone in gevaar brengt. Macron benadrukt dat handelsakkoorden niet los kunnen worden gezien van milieubeleid en dat landen die internationale klimaatafspraken niet naleven, geen handelsvoordelen verdienen. Brazilië’s president Lula pareert dit met de beschuldiging van "groen kolonialisme" en stelt dat Brazilië zelf over zijn milieubeleid beslist, zonder Europese bemoeienis.

De voorstanders: Spanje, Portugal en Duitsland

Niet alle landen in Europa denken zoals Frankrijk. Spanje en Portugal zijn uitgesproken voorstanders van het verdrag. Spanje ziet een strategische kans om de economische banden met Zuid-Amerika te versterken, vooral voor de export van Spaanse olijfolie, wijn en andere landbouwproducten. Portugal, dat historisch sterke banden heeft met Brazilië, beschouwt Mercosur als zijn derde grootste handelspartner buiten de EU en ziet de deal als een manier om de geopolitieke positie van Europa in Latijns-Amerika te versterken.

Ook Duitsland is een groot voorstander, al speelt daar een ander belang. Berlijn kijkt vooral naar de economische voordelen voor de Duitse industrie. Tegelijkertijd is er binnen de Duitse politiek – net als in Nederland en Frankrijk – aandacht voor de impact op het milieu en de eigen landbouwsector. Dit dubbele gevoel zie je ook bij andere West-Europese landen: economische kansen versus ecologische en agrarische zorgen.

Europese verdeeldheid

Uiteindelijk is de EU net zo verdeeld over het Mercosur-verdrag als de landen binnen Mercosur zelf. Duitsland en Spanje trekken aan de kar, terwijl Frankrijk, Oostenrijk en Polen de rem erop zetten. De kern van het debat? Economische kansen versus de bescherming van de landbouwsector en milieuvoorwaarden.

Wat duidelijk is: het verdrag is veel meer dan een simpele handelsdeal. Het raakt aan diepere vragen over duurzaamheid, geopolitiek en nationale belangen. En net zoals Mercosur-landen laveren tussen grootmachten, laveert de EU tussen koopman en dominee.

Geopolitiek: BRICS, China & de VS

BRICS

In de afgelopen decennia heeft de wereldorde ingrijpende veranderingen doorgemaakt, waarbij de dominantie van westerse machten is verschoven. Een belangrijke factor in deze transformatie is de opkomst van BRICS, een samenwerkingsverband van vijf grote opkomende economieën: Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. BRICS wordt gezien als een tegenwicht tegen de traditionele westerse invloed, met name die van de Verenigde Staten. De landen binnen BRICS vertegenwoordigen samen een groot deel van de wereldbevolking en economische productie. Ze streven naar een multipolaire wereldorde, waarin de macht niet meer exclusief bij de westerse landen ligt, wat zich uit in gezamenlijke initiatieven op het gebied van handel, financiën en diplomatie.

Een belangrijk instrument van BRICS is de New Development Bank, geleid door voormalig president van Brazilië Dilma Rousseff. Deze NDB moet alternatieve financiering bieden voor infrastructuur- en ontwikkelingsprojecten en een alternatief voor de Amerikaanse dollar gaan bieden. Of dit realistisch is, is de vraag, maar de Amerikaanse president Trump dreigt al kort na zijn inauguratie in januari 2025 met tarieven van minstens 100% "if they want to play games with the dollar."

De BRICS-landen delen de wens om de westerse wereldmacht te breken, maar de onderlinge belangen verschillen enorm. Zo hebben China en India territoriale conflicten, en India is militair bondgenoot van de VS, Japan en Australië. Het is dan ook onzeker of BRICS daadwerkelijk een blijvend tegenwicht zal vormen tegen de westerse wereld.

Binnen Mercosur is Brazilië het enige BRICS-land, maar het is wel de grootste speler in het blok. Argentinië had zich ook aangemeld voor een lidmaatschap van BRICS, maar Milei heeft die aanvraag snel ingetrokken. De afwegingen die Brazilië zal maken in de toekomst blijven onduidelijk, aangezien het land zich zowel strategisch naar de BRICS als naar de EU zal moeten verhouden.

China

China, de drijvende kracht achter BRIC, heeft de afgelopen jaren zijn invloed in Zuid-Amerika flink uitgebreid. Met grote investeringen in infrastructuur verstevigt het zijn positie in de regio. Een sprekend voorbeeld is de bouw van de containerhaven Chancay in Peru, een cruciale schakel in de maritieme Zijderoute (Belt and Road Initiative, BRI). Hiermee bereikt deze handelsroute nu ook de westkust van Latijns-Amerika. Zulke projecten openen nieuwe handelswegen en verminderen de afhankelijkheid van traditionele trans-Atlantische verbindingen, waardoor China zijn grip op de wereldhandel verder versterkt.

Verschillende Mercosur-landen kijken met interesse naar vrijhandelsovereenkomsten met China. Uruguay staat al open voor onderhandelingen, terwijl Brazilië ervoor kiest om zich niet aan te sluiten bij het Belt and Road Initiative (BRI). Binnen Mercosur is er discussie over de verschillende voorwaarden die de EU en China hanteren. De EU koppelt handel aan strikte milieueisen, wat door sommigen wordt gezien als ‘groen kolonialisme’—een inmenging in nationale soevereiniteit en een rem op economische groei. China daarentegen stelt geen politieke voorwaarden, wat het voor sommige landen een aantrekkelijker handelspartner maakt.

Verenigde Staten

Ondertussen hield de regering-Trump zich grotendeels afzijdig van het handelsverdrag tussen de EU en Mercosur. Toch stond het protectionistische beleid van Trump, met zijn voorkeur voor bilaterale deals en het opleggen van tarieven, haaks op de vrijhandelsovereenkomst tussen de EU en Mercosur. Dit beleid, gecombineerd met een soms onvoorspelbare diplomatieke aanpak, heeft ertoe geleid dat zowel Mercosur als de EU hun handelsstrategieën heroverwegen.

Kantelpunt

Waar de VS ooit de vanzelfsprekende trans-Atlantische partner van Europa was, laat het zich nu steeds minder als betrouwbare bondgenoot zien. Dit dwingt de EU om een zelfstandige geopolitieke positie in te nemen. In dat licht wordt een handelsakkoord met Mercosur ineens een stuk aantrekkelijker. Voor Mercosur geldt hetzelfde: in een wereld die steeds grilliger wordt, is familie meer dan welkom. Ondanks de economische en politieke verschillen tussen de lidstaten delen de EU en Mercosur een lange geschiedenis, culturele overeenkomsten en wederzijds begrip. Juist in onzekere tijden weegt dat zwaarder dan de onderlinge irritaties.

De toekomst van het verdrag

Op dit moment, in februari 2025, is er nog geen definitief verdrag tussen de Europese Unie en Mercosur. De onderhandelingen begonnen al in 1999, maar verliepen vanaf het begin stroef. In 2004 werden ze zelfs tijdelijk stilgelegd. In 2010 kwam er een herstart en op 6 december 2024 kondigden Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, en de presidenten van de Mercosur-landen aan dat de onderhandelingen voor het EU-Mercosur-partnerschapsakkoord waren afgerond.

Maar daarmee is de deal nog niet rond. Er liggen nog meerdere horden op de weg: goedkeuring door de Europese Commissie, de Raad van de EU (waar de regeringen van de lidstaten samenkomen) en het Europees Parlement. Daarnaast moeten ook de parlementen van Brazilië, Argentinië, Paraguay en Uruguay het verdrag ratificeren.

Hoewel de handtekeningen nog niet zijn gezet, lijken geopolitieke verschuivingen de onderhandelingen in een stroomversnelling te brengen. De VS hebben hun leiderschapspositie drastisch ondermijnd door steeds schaamtelozer eisen aan hun buren en bondgenoten te stellen—van het opeisen van grondstoffen en havens in Oekraïne tot ronduit imperialistische plannen om Groenland en Canada in te lijven. Daarbovenop kwamen eenzijdige handelstarieven en een gangsterdiplomatie met bijbehorend machtsvertoon. De Amerikaanse regering dwingt buren, vrienden en partners om “aanbiedingen die ze niet kunnen weigeren” te accepteren. Zelfs vriend en bondgenoot Europa ziet de bui hangen en neemt in rap tempo afstand.

Voor Mercosur voelt dit alles misschien als een vorm van gerechtigheid—de EU krijgt nu eenzelfde behandeling als Latijns-Amerika al sinds de 19^e eeuw ondergaat. Maar die gedeelde ervaring leidt ook tot een bredere realisatie: Europa en Latijns-Amerika (én Canada) bevinden zich in hetzelfde schuitje. De wereldorde wordt nu gedomineerd door drie grote expansionistische, oligarchische machtsblokken, met daar omheen een aantal landen dat zich graag bij die dynamiek willen aansluiten. Dat is helaas de nieuwe realiteit waar we mee te maken hebben.

Wil de EU-Mercosur-overeenkomst slagen, dan moeten beide blokken enkele strategische knopen doorhakken. Voor Europa betekent dit dat het een meer pragmatische houding moet aannemen ten opzichte van milieueisen, bijvoorbeeld door een gefaseerde invoering en compensatiemechanismen voor Zuid-Amerikaanse landen. Mercosur zal op zijn beurt stappen moeten zetten in het versterken van handelsnormen en transparantie om Europese weerstand te verminderen. Daarnaast is diplomatiek leiderschap nodig om de interne verdeeldheid binnen beide blokken te overbruggen—zowel in Europa, waar Frankrijk en Duitsland lijnrecht tegenover elkaar staan, als binnen Mercosur, waar Uruguay en Brazilië een eigen koers willen varen.

Een akkoord is dus geen vanzelfsprekendheid, maar de alternatieven zijn minder aantrekkelijk. Zonder verdrag blijft Mercosur economisch kwetsbaar en afhankelijk van China en de VS, wat in toenemende mate ook voor Europa geldt. In een wereld waarin geopolitieke allianties steeds fragieler worden, is nauwere samenwerking geen luxe, maar een noodzaak. Het komende jaar zal bepalen of de EU en Mercosur daarin durven door te pakken—of blijven steken in de oude dynamiek van wantrouwen en verdeeldheid. En dat laatste kunnen we ons niet meer veroorloven.